Versterk de dijk, versterk de natuur
Vanuit de zorgplicht verdienen dijken doorlopend aandacht: aandacht voor dijksterkte én voor natuurwaarde. Als we de dijk gaan versterken, moet dat in ieder geval natuurneutraal. De natuur gaat er dan niet op achteruit. Maar beter is natuurpositief. Ontdek de raakvlakken! Neem natuur zo vroeg mogelijk mee in het versterkingstraject, zoek synergiekansen op een zo hoog mogelijk schaalniveau, en denk op de lange termijn.
Van WWF. Voor en met HWBP.
Door Flows Productions.
Er zijn goede redenen om dijken te versterken en goede redenen om meer en rijkere natuur in Nederland te maken. Er zijn ook goede redenen om dijkversterking en natuurontwikkeling rond de dijken in gezamenlijkheid te bekijken. Bas Roels, coördinator Team Nederland bij het Wereld Natuur Fonds, telt er al acht: “Biodiversere gras- en kruidenmengsels hebben sterkere wortelstructuren, natuur kan golven breken, natuurgerichte vergravingen kunnen zand en klei opleveren voor de dijken en de piekwaterstanden verlagen, een dijkverlegging of een dubbele dijk kan natuurareaal toevoegen, nieuwe natuur kan de stikstofbalans en de Natura2000-balans van een dijkproject neutraal maken en een vergunningenstop voorkomen, dijkversterking en natuurontwikkeling gelijktijdig uitvoeren betekent kostenbesparingen en minder overlast tijdens het grondverzet.”
Erik Wagener, directeur van het Hoogwaterbeschermingsprogramma, ziet deze voordelen ook. “Wij noemen ons Dijken&Natuur innovatieproject niet voor niets D&Na – een symbiose. Dijken en natuur laten samengaan zou in ons DNA moeten gaan zitten. Om zo ver te komen pellen we af waar we het over hebben en kijken we scherp wat de aanleidingen zijn voor onze dijkwerkers om iets te doen met natuur. Soms zitten ze in de knel als een dijkversterking pal naast of zelfs midden in een Natura2000-gebied ligt. Dan is het wijsheid om in de trajectaanpak te onderzoeken of een andere maatregel dan een reguliere dijkversterking slimmer en doelmatiger is om de waterveiligheid te garanderen. Een andere aanleiding is dat in de initiatieffase blijkt dat langs de dijk een ander traject loopt: een rijksprogramma, een provinciaal programma of een lokaal initiatief van bijvoorbeeld Natuurmonumenten. Als derde kan een dijkwerker natuurlijk ook gewoon zelf ambitieus zijn. Een dijkversterking is een gebiedstransformatie en dat betekent altijd een kans om het gebied ook natuurlijker te maken: bouwen met de natuur.”
Als dijkwerkers en natuurwerkers samen praten over dijken en natuur ligt spraakverwarring op de loer. Zo is meer natuur niet hetzelfde als ruimtelijke kwaliteit: ruimtelijke kwaliteit gaat vooral over natuur maar ook over de landschappelijke karakteristiek en cultureel erfgoed, en omvat ook bestrating, dijkmeubilair en alles wat de ruimtelijke beleving beïnvloedt. Ook is er een belangrijk verschil tussen een natuurneutrale en natuurpositieve dijkversterking: natuurneutraal betekent dat de natuur aangrenzend aan de dijk er door een dijkversterking niet op achteruit mag gaan – dit is vaak een juridische verplichting, voor dijken langs Natura2000-gebied, Natuurnetwerk Nederland of een Kaderrichtlijn Water-waterlichaam. Natuurpositief betekent dat de natuurwaarde na de dijkversterking beter is dan ervoor.
WWF zet in op natuurpositiviteit. Bas Roels: “De 21ste eeuw moet de eeuw zijn waarin de achteruitgang van biodiversiteit en natuurareaal eerst stopt en dan krachtig terugveert: bending the curve.”
Bas Roels
Erik Wagener legt uit dat het HWBP een Roadmap Duurzaam HWBP ontwikkelt. “Een stappenplan, waarmee dijkwerkers geen kansen hoeven te laten liggen. Het innovatieproject Dijken&Natuur gaat de Roadmap aanvullen met de stappen voor natuur en informatie over hoe je dijken natuurinclusief kunt versterken en nature-based solutions kunt toepassen. Daarin komen ook technische handreikingen voor bouwen met de natuur, en casebeschrijvingen om van te leren en je door te laten inspireren. Voor succes moet je je als projectmanager, technisch manager en omgevingsmanager, gesteund door betrokken bestuurders, verdiepen in mogelijkheden en activiteiten – daar dient de roadmap voor. En dan zal je de boer op moeten gaan, op zoek naar samenwerking.”
een stappenplan om te komen tot duurzame, goed ingepaste dijkversterkingen
De roadmap is een stappenplan voor duurzaamheid en ruimtelijke kwaliteit, die aansluit op de gangbare werkprocessen in het HWBP: tijdens de verkenning, planuitwerking en realisatie. Het is bij de meeste projecten nog een proces van pionieren, ontdekken en uitwerken. De roadmap geeft kaders en een begrippenkader om ervaring te delen en kennis te ontwikkelen.
Als je als dijkwerker, natuurbeheerder of vanuit een andere rol dijkversterking en natuurversterking op elkaar af wil stemmen, zijn er drie lagen te onderscheiden:
Dit artikel behandelt deze drie lagen op initiatief van WWF in samenwerking met HWBP, waarbij lagen 2 en vooral 1 bij HWBP aansluiten, en lagen 2 en vooral 3 bij WWF.
Els Otterman is hoogheemraad bij het Hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden namens Water Natuurlijk. Ze is ook ambassadeur voor HWBP-Dijken&Natuur en bovendien actief voor Agenda Natuurinclusief en Deltaplan Biodiversiteitsherstel. “Persoonlijk zoek ik voortdurend naar kansen voor de natuur. De grootste kansen liggen daarvoor in de uiterwaarden, maar daar ga ik niet over. Tegelijkertijd moet ik als hoogheemraad ook gewoon de Lekdijk versterken. Je moet in ieder geval alle kansen pakken. Bij de Lekdijk waren dat bijvoorbeeld diversere soortenrijke grasmengels, het behouden van historische kleiputten aan de voet van de dijk en het aanleggen van bevervluchtplaatsen in de uiterwaarden – dat ging prima vanuit de HWBP-kaders. Voor de uiterwaarden hebben we samenwerking met de provincie en Rijkswaterstaat gezocht.”
Vaak kost een natuurvriendelijke maatregel zoals soortenrijk gras of schaaldiervriendelijke steenbekleding ongeveer evenveel als de minder natuurvriendelijke variant, of kost het wel iets meer, maar zorgt de natuurtoevoeging voor bijvoorbeeld het breken van golven. Maar wat als het natuurvriendelijkere alternatief daadwerkelijk méér kost? Erik Wagener legt uit: “De HWBP subsidie is bedoeld voor waterveiligheid, met als randvoorwaarde vanuit de Waterwet een goede inpassing in de omgeving: slim, duurzaam en doelmatig. Er zijn veel kaders waaraan voldaan moet worden om de dijk in te passen, zoals beschermde bomen en Natuurnetwerk Nederland.” Bas Roels voegt daaraan toe dat het steeds vaker verplicht wordt om natuurwaardes niet alleen te behouden, maar ook te vergroten. Wagener vervolgt: “Als het resultaat natuurpositief is in plaats van natuurneutraal, kan dat natuurlijk. De soep hoeft niet gloeiend heet gegeten te worden.”
Natuurrendement als negatief, neutraal of positief beoordelen veronderstelt een onderling vergelijkbare natuurwaardering. Wagener: “Areaal natuur is een makkelijke indicator. Diversiteit is al moeilijker. De Ecologische Autoriteit, het Centraal Planbureau en het Planbureau voor de Leefomgeving hebben systematische benaderingen ontwikkeld. Soms stellen waterschappen zelf indicatoren op.”
Volgens Bas Roels is het voor veel natuurgebieden duidelijk welke natuur we willen ontzien of versterken. “Te vaak wordt gesteld dat we niet weten wat de natuur nodig heeft en dat alles verandert door klimaatverandering. Maar er zijn veel hulpmiddelen beschikbaar en meestal is een impacttoets voldoende. De roadmap zal de dijkwerkers daar vast de weg in wijzen. En is het misschien een idee om binnen het HWBP een ecoloog aan te nemen?”
Voor de dijk zelf zet niet alleen het waterschap zich in voor de natuurwaarde van de dijk, ook landschapsorganisaties en bewoners – maar tussen de hekjes om de dijk heen is het waterschap de enige partij met potentieel budget voor dijknatuur. Voor de gebieden aan de andere kant van de hekjes daarentegen zijn er al vier grote overheidsprogramma’s met budgetten voor natuurverbetering. Elk van deze programma’s heeft een eigen (sectoraal) doel: verbetering waterkwaliteit (Kaderrichtlijn Water – KRW), stikstofproblematiek (Nationaal Programma Landelijk Gebied – NPLG), verbinden en versterken natuurgebieden (Natuur Netwerk Nederland – NNN) en verbeteren van de ecologische waterkwaliteit en versterken van de natuur in onze grote wateren (Programmatische Aanpak Grote Wateren – PAGW).
Mascha Lichtendahl is programmacoördinator voor de Programmatische Aanpak Grote Wateren vanuit Rijkswaterstaat. “PAGW en HWBP zoeken naar synergie. We werken op projectniveau onder andere al samen in Meanderende Maas. In het doorlopen werkplaatstraject zijn de twee gebieden IJssel-Vechtdelta en de oostelijke Waddenkust gekozen. Voor onze ministers moeten wij selectief zijn met budget en mankracht, en ook voor projecten die niet aan dijken raken (zoals herstel van onderwaternatuur, en de bijdrage aan de Markerwadden) is er veel vraag naar PAGW-budget en -ondersteuning. De doelen van PAGW zijn om met systeemingrepen ecologische verbindingen te herstellen, natuurlijke dynamiek te verhogen, en het leefgebied te vergroten. Synergie met dijkenprojecten moet leiden tot oplossingen die zowel de waterveiligheid, de waterkwaliteit en natuur op een duurzame manier met elkaar verenigen. Daar zijn goede voorbeelden voor te vinden. Het herstellen van kwelders voorkomt dat dijken nog hoger moeten worden. Ook ruimte voor de rivier (Noordwaard) is een schoolvoorbeeld hoe je verschillende opgaven met elkaar kunt verenigen tot een aansprekend project en resultaat.”
Els Otterman moedigt de noeste arbeid die samenwerking nou eenmaal vraagt aan. “We moeten ons als maatschappij niet blind staren op alleen de kosten van de dijkversterkingen. Een enkelvoudige dijkversterking lijkt goedkoper. Maar als je daarmee kansen mist om natuur te realiseren, wat óók een maatschappelijke opgave is, dan vind ik dat penny wise but pound foolish. Wees, zoals Berno Strootman zei, zowel dominee als koopman en behaal het maximale maatschappelijke rendement. Vind de balans.”
praktische tips voor dijkwerkers
Borg vanuit de zorgplicht doorlopende aandacht voor veiligheid, omgeving en natuur. Werk aan duurzame ambtelijke en bestuurlijke relaties met de provincie.
Plan in de voorverkenningsfase verkennende gesprekken in met PAGW, NPLG, NNN en KRW.
Loop alle technische en ecologische mogelijkheden uit de Roadmap na, dat kan nog in elke fase.
praktische tips voor beleidsmakers
Leg bestuurders voor om een duidelijkere bestuurlijke opdracht te geven voor meer synergie tussen dijken en natuur.
Verbeter de structurele langetermijn synergie tussen PAGW, HWBP en andere grote programma’s.
Onderzoek de mogelijkheid tot langetermijn grondverwerving in de uiterwaarden.
Op het hoogste schaalniveau en de lange termijn zijn er grote maatregelen waar dijken en natuur elkaar raken. Dijkteruglegging bijvoorbeeld, en dubbele dijken, met tussen de twee dijken in ruimte voor natuur en recreatie.
In het rivierengebied zouden er vanuit het programma Integraal Rivier Management ooit weer nieuwe grote Ruimte voor de Rivier-achtige maatregelen kunnen komen, zoals nevengeulen, bypasses en overloopgebieden zoals de Rijnstrangen – ook horizontale ruimte voor riviernatuur genoemd. Daarnaast is er verticale ruimte voor riviernatuur te maken: als natuur in de uiterwaarden meer mag verruwen (tot struweel en ooibos, goed voor de natuurlijke dynamiek), kunnen de dijken de opstuwing opvangen door ze iets meer te versterken.
Zijn maatregelen op het hoogste schaalniveau haalbaar? Els Otterman haalt het manifest waterveiligheid van de Unie van Waterschappen aan, met een visie voor de lange termijn. Kruidenrijke begroeiing en ook de dubbele dijk worden genoemd. Over riviernatuur zegt Otterman: “Net als Erik Wagener vind ik ook dat uiterwaardenatuur bijzondere natuur is en ik ben het eens met Mascha Lichtendahl dat natuurontwikkeling in de uiterwaarden goed samen gaat met dijkversterking. Daarom moeten we vooral de provincies blijven betrekken. Idealiter kijken we samen met provincie en rijk ver vooruit, ook voorbij 2050. Als de uiterwaarden in publieke handen zijn is het makkelijker om de uiterwaarden te betrekken bij waterveiligheid. Dat is een proces van lange adem. Grond komt niet vaak te koop, dus je moet de kansen pakken als ze langskomen.” (Iets voor de zorgplicht?)
Ook Mascha Lichtendahl erkent de complexiteit. “Het in elkaar ritsen van programma’s is een afweging: synergie heeft voordelen, complexiteit heeft nadelen. Zowel HWBP als PAGW lopen tot 2050: er is nog veel tijd om slim te zwaluwstaarten. Op termijn moeten we wel, de klimaatverandering en de zeespiegelstijging zullen het paradigma veranderen. Onder druk worden dingen vloeibaar.” Erik Wagener stelt dat meer complexiteit vraagt om een krachtigere wens naar synergievoordelen vanuit de bestuurders.
De vloeibaarheid begint zich af te tekenen. Bas Roels: “ik neem in Den Haag een sterk verlangen waar om verschillende nationale sectorale lijnen beter op elkaar af te stemmen, inhoudelijk en in de tijd: slim en doelmatig opgaven realiseren voor brede welvaart en het voorkomen van ongewenste afwenteling en desinvesteringen. Maar de grote vraag is hoe. Vanuit de Nota Ruimte? Het NPLG? De Deltacommissaris? Het HWBP doet in ieder geval goed werk met de Roadmap en de Werkplaats. Dat smaakt naar meer!”
Erik Wagener
Projectenboek HWBP Biodiverse Dijken
Analyses en essays over dijken en natuur
Hoogwaterbeschermings- programma en Flux
2022
Waterveiligheid en ruimtelijke kwaliteit
Rapport in opdracht van de Tweede Kamer
Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat en Witteveen+Bos 2023
Ties Rijcken
WWF en Flows Productions
Vincent de Gooijer
Liesbeth van Rooijen
Els Otterman, Mascha Lichtendahl, Erik Wagener, Annemargreet de Leeuw, Sarah Marx, Harm Rinkel, Regina Havinga, Marjolein de Groot, Gerard Litjens en Bas Roels.
Hoogwaterbeschermingsprogramma en Waterschap Drents Overijsselse Delta
